در سال‌های اخیر، ضرورت توسعه پایدار و افزایش تاب‌آوری شبکه برق کشور در برابر بحران‌هایی نظیر کمبود تولید و خاموشی‌های گسترده، باعث شده تا توسعه انرژی‌های تجدید پذیر به‌عنوان یکی از ارکان کلیدی برنامه هفتم توسعه کشور مورد توجه قرار گیرد. با وجود پتانسیل‌های فراوان ایران در حوزه منابع تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی خورشیدی و بادی، روند اجرایی این سیاست‌ها با چالش‌های مالی، نهادی و ساختاری متعددی مواجه است.
تاکید برنامه هفتم توسعه بر تجدیدپذیرها
بر اساس آنچه در پیش‌نویس برنامه هفتم توسعه آمده، افزایش ظرفیت تولید برق از منابع تجدید پذیر، یکی از اهداف راهبردی برای تأمین انرژی پایدار و مقابله با ناترازی برق عنوان شده است. این ناترازی که گاهی تا بیش از ۲۰ هزار مگاوات در زمان اوج مصرف افزایش می‌یابد، دلیل اصلی خاموشی‌های دوره‌ای در تابستان و حتی زمستان سال‌های گذشته بوده است.
وزارت نیرو در دولت چهاردهم اعلام کرده است که در افق پنج ساله، باید ظرفیت نیروگاه‌های تجدید پذیر به ۳۰ هزار مگاوات برسد. این هدف بلندپروازانه، مستلزم سرمایه‌گذاری‌های کلان، اصلاح سازوکارهای حمایتی، تسهیل ورود بخش خصوصی و ایجاد بسترهای مالی مناسب در داخل کشور است.
سهم اندک تجدیدپذیرها در سبد تولید برق کشور
اگرچه ایران از نظر منابع طبیعی جزو کشورهای ثروتمند در حوزه انرژی‌های پاک به‌شمار می‌رود، اما طبق آمارهای رسمی، سهم انرژی‌های تجدید پذیر در سبد تولید برق کشور کمتر از یک درصد است؛ رقمی بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی که نزدیک به ۱۰ درصد است.
این در حالی‌ست که کشورهایی نظیر چین، آلمان، هند و حتی کشورهای منطقه مانند امارات و عربستان، در یک دهه گذشته سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در حوزه انرژی‌های خورشیدی، بادی و زمین‌گرمایی داشته‌اند و اکنون بخشی از نیاز انرژی خود را از این منابع تامین می‌کنند.
ظرفیت بالقوه ایران در انرژی خورشیدی
مطابق گزارشات پژوهشگاه نیرو، ایران از نظر تابش خورشید در موقعیت جغرافیایی ممتاز قرار دارد. به طور متوسط بیش از ۳۰۰ روز آفتابی در سال و شدت تابش ۴.۵ تا ۵.۵ کیلووات‌ساعت بر مترمربع در روز، شرایطی را فراهم کرده که ظرفیت لحظه‌ای ۶۰ هزار مگاوات انرژی خورشیدی در کشور تخمین زده می‌شود.
اما این ظرفیت عظیم، هنوز به فعلیت نرسیده و همچنان پروژه‌های خورشیدی به‌صورت محدود، پراکنده و اغلب در مناطق خاصی مانند یزد، فارس و خراسان در حال اجرا هستند.
مانع اصلی؛ کمبود منابع مالی و سرمایه‌گذاری
اگرچه سیاست‌گذاری در حوزه انرژی‌های نو پیشرفت‌هایی داشته است، اما یکی از مهم‌ترین چالش‌های فراروی توسعه تجدیدپذیرها، کمبود منابع مالی است. تحریم‌های بین‌المللی، دسترسی ایران به فاینانس خارجی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری بین‌المللی و انتقال فناوری را با محدودیت شدید مواجه کرده است.
بانک‌ها و نهادهای مالی خارجی به دلیل نگرانی از تحریم‌های آمریکا، تمایلی به تأمین مالی پروژه‌های انرژی در ایران ندارند. این موضوع باعث شده تا تأمین منابع برای احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر صرفاً به بودجه دولت یا سرمایه‌گذاران داخلی محدود شود؛ امری که تحقق اهداف کلان را با کندی مواجه کرده است.
حرکت کند طرح‌های احداث نیروگاه
وزارت نیرو وعده داده بود که تا پایان شهریور 1404، ظرفیت نیروگاه‌های تجدید پذیر به ۵ هزار مگاوات برسد. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که فاصله زیادی تا تحقق این هدف باقی مانده است. بسیاری از پروژه‌ها در مرحله مطالعات باقی مانده‌اند یا به دلیل مشکلات زمین، مجوز، یا عدم پرداخت به‌موقع تسهیلات بانکی، متوقف شده‌اند.
برخی سرمایه‌گذاران نیز به دلیل نرخ پایین خرید تضمینی برق از سوی دولت، انگیزه کافی برای ورود به پروژه‌های بلندمدت نیروگاهی را ندارند. این در حالی است که قیمت تمام‌شده برق از نیروگاه‌های خورشیدی و بادی در جهان کاهش یافته و رقابت‌پذیرتر از گذشته شده است.
اهمیت حمایت دولتی و سیاست‌های تشویقی
برای افزایش جذابیت سرمایه‌گذاری در حوزه تجدید پذیرها، دولت باید مشوق‌های قوی‌تری ارائه دهد. از جمله راهکارها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش تعرفه خرید تضمینی برق تجدید پذیر
تعیین قیمت واقعی برای برق خورشیدی و بادی به‌گونه‌ای که بازگشت سرمایه برای سرمایه‌گذاران در بازه معقولی اتفاق بیفتد، می‌تواند انگیزه سرمایه‌گذاری را افزایش دهد. - تسهیل در صدور مجوزها و تخصیص زمین
فرایند صدور مجوز احداث نیروگاه، اختصاص زمین و اتصال به شبکه برق باید شفاف‌تر، سریع‌تر و کم‌هزینه‌تر باشد. - حمایت از تولید تجهیزات داخلی
توسعه صنعت داخلی پنل خورشیدی، توربین بادی و اینورترها می‌تواند وابستگی به واردات را کاهش داده و هزینه‌ها را کنترل کند. - ایجاد صندوق ملی حمایت از انرژی‌های پاک
راه‌اندازی یک صندوق مستقل با منابع دولتی و غیردولتی برای حمایت از پروژه‌های تجدید پذیر، می‌تواند به‌عنوان پشتوانه مالی قابل اتکا عمل کند.
نمونه‌هایی از پیشرفت در برخی استان‌ها
با وجود چالش‌ها، برخی استان‌ها مانند یزد، کرمان، فارس و همدان در زمینه احداث نیروگاه‌های خورشیدی و بادی گام‌های مثبتی برداشته‌اند. پروژه‌های خورشیدی تجمیعی در یزد یا امضای تفاهم‌نامه‌های احداث نیروگاه‌های بادی در شرق کشور نمونه‌هایی از این اقدامات هستند که می‌توانند به‌عنوان الگویی برای سایر استان‌ها معرفی شوند.
نتیجه‌گیری
توسعه انرژی‌های تجدید پذیر، تنها راهکار پایدار برای مقابله با بحران انرژی در ایران است. این مسیر البته به‌دلیل شرایط خاص کشور، تحریم‌های خارجی و ساختارهای داخلی با چالش‌های متعددی روبه‌روست. اما با اتخاذ سیاست‌های شفاف، حمایت از سرمایه‌گذاران داخلی، ارائه مشوق‌های اقتصادی و ارتقاء زیرساخت‌ها، می‌توان زمینه را برای رشد سهم انرژی‌های پاک در سبد تولید برق فراهم کرد.
اگر توسعه نیروگاه‌های خورشیدی و بادی طبق اهداف برنامه‌ریزی شده پیش رود، کشور نه‌تنها از خاموشی‌های مکرر نجات خواهد یافت، بلکه در مسیر کاهش آلودگی هوا، تحقق عدالت اجتماعی و توسعه پایدار گام‌های بلندی برخواهد داشت.
